Právněhistorické studie (dále jen PHS) jsou odborným časopisem zařazeným do prestižní mezinárodní databáze SCOPUS, vydávaným Univerzitou Karlovou v Praze za vědecké garance Katedry právních dějin Právnické fakulty UK v univerzitním nakladatelství Karolinum. PHS jsou časopisem zaměřujícím se na obor právních dějin a témata, která s nim souvisí.
První číslo časopisu vyšlo v Nakladatelství Československé akademie věd v červnu roku 1955. Časopis byl nejprve vydáván Kabinetem právních dějin ČSAV, později Ústavem státu a práva ČSAV a poté Ústavem právních dějin Právnické fakulty Univerzity Karlovy.
PHS vycházejí třikrát ročně v dubnu, srpnu a prosinci a otiskují původní vědecké práce, vedle nich i recenze, anotace a zprávy z vědeckého života z oboru právních dějin. Přinášejí rovněž komentované materiály právněhistorické povahy. PHS přijímají příspěvky od domácích i zahraničních autorů. Příspěvky zahraničních autorů jsou uveřejňovány v původním jazyku, a to v angličtině, slovenštině, němčině, francouzštině, italštině nebo polštině.
Časopis Právněhistorické studie (ISSN 0079-4929) je evidován v Českém národním středisku ISSN (vedena Státní technickou knihovnou). Časopis je evidován Ministerstvem kultury ČR podle zákona č. 46/2000 Sb., o právech a povinnostech při vydávání periodického tisku a o změně některých dalších zákonů (tiskový zákon), a má přiděleno evidenční číslo periodického tisku MK E 18813.
Časopis Právněhistorické studie je tzv. otevřeným časopisem, a zajišťuje otevřený přístup k vědeckým informacím (Open Access). Veškerý obsah od čísla 48/2 je zveřejněn na webových stránkách časopisu (studie od čísla 43/2013), přičemž přístup k němu mají všichni bezplatně.
Časopis Právněhistorické studie využívá licenci Creative Commons: CC BY 4.0.
Dlouhodobou archivaci digitálního obsahu časopisu zajišťuje Portico.
PRÁVNĚHISTORICKÉ STUDIE, Vol 55 No 2 (2025), 89–99
Military Courts as a Tool in the Polish Workers’ Party’s Fight for Power (1944–1948)
Marta Paszek
DOI: https://doi.org/10.14712/2464689X.2025.20
zveřejněno: 08. 09. 2025
Abstract
The paper is an attempt to answer the following questions: How did the tasks of pro tecting the political system and elimination of political enemies determine the structure and organisation of the military courts? How did the party pursue its personal policy in court? How were the attitudes of and rulings issued by the military judges influenced? As early as 1944, the pre-war legal regulations governing the military court structure and the army criminal law ceased to apply. The argument to support the changes was that they served to improve the operation of the military justice system and to ensure the most effective fight against crime. However, the Soviet solutions were adopted, such as separation of the prosecution from courts, assigning to prosecutors some rights which so far accrued to judges, or introduction of lay judges. The changes were intended to eliminate the independence of the judiciary as a separate power and to enhance the role of prosecutors. Military courts were assigned the task to adjudicate in cases involving civilians accused of political crimes. The communists intended to destroy the armed communist resistance as well as pacify the social resistance. Concerning the personal policy in military courts, the guidelines issued by Władysław Gomułka in November 1944 applied. In the law on the military court system of 1944, the provision which required a judge to be a Polish citizen was deliberately repealed. With this criterion no longer applicable, the communists could nominate the Red Army officers to hold the positions of heads of military courts. As a consequence of the changes, the rights of the accused persons and human rights were degraded, which contributed to turning Poland into a totalitarian state subjected to the communist party.
klíčová slova: the Polish People’s Republic; the Polish Workers’ Party; the military courts
reference (50)
1. Archiwum Akt Nowych (AAN), 13, Pismo szefa DSS MON płk. Henryka Holdera do prezydenta KRN Bolesława Bieruta, 12 December 1946.
2. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN), 2386/17294, Materiały na prokuratorów wojskowych i sądy z 1951.
3. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach (AIPN Ka), Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach (WSR Ka), 279/1, Sprawozdanie z działalności Wojskowego Sądu Rejonowego w Katowicach za miesiąc październik 1946 r.
4. AIPN Ka, WSR Ka, 279/115, Akta sprawy Sr 84/52 przeciwko Hubertowi Bogackiemu.
5. AIPN Ka, WSR Ka, 256/2, Akta sprawy R 1114/46 przeciwko Józefowi Gabzdylowi, Teofilowi Młotkowi, Annie Krużołek i innym.
6. AIPN Ka, Akta śledztwa S 2/00/Zk.
7. AIPN Ka, Akta śledztwa S 73/02/Zk.
8. AIPN Ka, 04/812, Teczka Kontrolno-Obserwacyjna nr 22728.
9. AIPN Ka, 08/2142, Teczka Kontrolno-Obserwacyjna nr 2414.
10. Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biura Historycznego, IV.501.1/A.150, IV.501.1/A.149.
11. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 23 września 1944 r. - Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej (Dz. U. nr 6, poz. 29).
12. Dekret PKWN z 23 września 1944 r. - Kodeks karny Wojska Polskiego (Dz. U. nr 6, poz. 27).
13. Dekret PKWN z 23 czerwca 1945 r. - Kodeks wojskowego postępowania karnego (Dz. U. nr 36, poz. 216 z późn. zm.).
14. Dekret PKWN o ochronie Państwa (Dz. U. nr 10, poz. 50).
15. Dekret PKWN z 24 sierpnia 1944 r. o rozwiązaniu tajnych organizacji wojskowych na terenach wyzwolonych.
16. Dekret PKWN z 4 listopada 1944 r. o militaryzacji Polskich Kolei Państwowych (Dz. U. nr 11, poz. 55).
17. Dekret PKWN z 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz. U. nr 53, poz. 300).
18. Dekret PKWN z 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz. U. nr 30, poz. 192 z późn.zm.).
19. BOROWIEC, J. Metody śledcze stosowane podczas przesłuchań przez pracowników urzędów bezpieczeństwa publicznego (na podstawie akt Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie (1946-1955). Studia Rzeszowskie, 1995, no 2.
20. BURCZYK, D. Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946-1955). Gdańsk: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2012.
21. CHMIELEWSKI, H. Nowy charakter sądów. Katowice: Czytelnik, 1951.
22. CHMIELEWSKI, H., Sąd - organ władzy ludowej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1952.
23. DZIUBA, A. - DROZDOWSKI, A. Walka aparatu bezpieczeństwa ze zjawiskiem sabotażu przemysłowego w województwie śląskim w 1949 r. Studia Śląskie, 2006, no 65.
24. KOWALSKA, H. Sądownictwo w Marynarce Wojennej w latach 1945-1955. Gdańsk-Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2017.
25. KURPIERZ, T. - PIĄTEK, P. "Dobić wroga". Aparat represji wobec podziemia zbrojnego na Śląsku Cieszyńskim i Żywiecczyźnie (1945-1947). Katowice-Kraków: Societas Vistulana, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2007.
26. KURPIERZ, T. (ed.). Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach 1946-1955. Katowice: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2004.
27. LITYŃSKI, A. Historia prawa Polski Ludowej. Warszawa: Wolters Kluwer, 2013.
28. LITYŃSKI, A. O prawie i sądach początków Polski Ludowej. Białystok: Temida 2, 1999.
29. LITYŃSKI, A. Organizacja wymiaru sprawiedliwości oraz prawo sądowe. In: KALLAS, M. - LITYŃSKI, A. Historia ustroju i prawa Polski Ludowej. Warszawa: Wydawnictwa Prawnicze PWN, 2000.
30. LITYŃSKI, A. O "sądach" (?) do Walki. Sekcja tajna, czyli tzw. sąd tajny. In: IDEM, Między humanitaryzmem a totalitaryzmem. Studia z dziejów prawa karnego. Tychy: Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, 2002.
31. MAKSIMIUK, D. Krótka historia długo obowiązującego dekretu, czyli o tzw. małym kodeksie karnym. Miscellanea Historico-Iuridica, 2010, vol. IX.
32. MUSIAŁ, F. Polityka czy sprawiedliwość? Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946-1955). Kraków: Societas Vistulana, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2005.
33. PASZEK, M. Odpowiedzialność sędziów Wojskowego Sądu Rejonowego w Katowicach za zbrodnie sądowe (1946-1955). Czasopismo Prawno-Historyczne, 2015, no 2.
34. PASZEK, M. Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach (1946-1955). Z Dziejów Prawa, 2015, no 8 (16).
35. PASZEK, M. Wpływ PPR/PZPR na wojskowe sądy rejonowe ze szczególnym uwzględnieniem Wojskowego Sądu Rejonowego w Katowicach/Stalinogrodzie (1946 - 1955). In: KAMIŃSKI, Ł. - PRZEPERSKI, M. (ed.). Zimowa Szkoła Historii Najnowszej 2016. Referaty. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2017.
36. KOPKA, B. - PACZKOWSKI, A. (ed.). Księga bezprawia. Akty normatywne Kierownictwa Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (1944-1956). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2011.
37. POKSIŃSKI, J. "My, sędziowie, nie od Boga …" Z dziejów Sądownictwa Wojskowego PRL 1944-1956. Materiały i dokumenty. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 1996.
38. POKSIŃSKI, J. "TUN" Tatar-Utnik-Nowicki. Represje wobec oficerów Wojska Polskiego w latach 1949-1956. Warszawa: Bellona, 1992.
39. PTASZYŃSKI, R. Sędziowie Wojskowego Sądu Rejonowego w Szczecinie i ich wyroki. Studia i materiały. Szczecin: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2008.
40. PTASZYŃSKI, R. Wojskowy Sąd Rejonowy i Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Szczecinie w latach 1946 - 1955. Szczecin: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2010.
41. REJMAN, G. Niezawisłość sędziowska. In: DĘBIŃSKI, A. - GAŁĄZKA, M. - HAŁAS, R.G. - WIAK, K. (ed.). Hominum causa omne ius constitutum est. Księga jubileuszowa ku czci Profesor Alicji Grześkowiak. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2006.
42. ROŚ, J. - ROSENBAUM, S. Metody działania wojewódzkich organów bezpieczeństwa. Więzienia i obozy. In: Fundament system zniewolenia. Z działalności wojewódzkich struktur Urzędu Bezpieczeństwa w Katowicach 1945-1956. Katowice: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2009.
43. SIKORA, M. Edmund Ryszard Ronowicz (1915-2003), sędzia WSR w Katowicach. Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989, 2006, no 2.
44. SZWAGRZYK, K. Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944-1956. Kraków - Wrocław: Societas Vistulana, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2005.
45. TKACZEW, W. Organa Informacji Wojska Polskiego. Kontrwywiad wojskowy 1943-1956. Warszawa: 2007.
46. ZABORSKI, M. Niezawisłość sędziów sądów wojskowych w Polsce w latach 1944-1956. In: GONDEK, M. J. - KOSYŁO, A. - PELEWICZ, R. (ed.). Wzmocnienie niezawisłości sędziowskiej w Polsce i na Ukrainie w dobie przemian. Zagadnienia teorii i praktyki. Łuck: 2008.
47. ZABORSKI, M. Oni skazywali na śmierć … Szkolenie sędziów wojskowych w Polsce w latach 1944-1956. In: BÄCKER, R. - HÜBNER, P. (ed.). Skryte oblicze systemu komunistycznego. U źródeł zła … Warszawa: 1997.
48. ZABORSKI, M. Specjalne sądy wojskowe w Polsce w latach 1944-1955 (Wojskowy Sąd PKP, Wojskowy Sąd KBW oraz wojskowe sądy rejonowe). Palestra, 2004, no 3-4.
49. ZABORSKI M. Szkolenie "sędziów nowego typu" w Polsce Ludowej. Cz. III: Oficerska Szkoła Prawnicza. Palestra, 1998, no 5-6.
50. ZABORSKI, M. Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944-1955. Lublin: 2005.
Military Courts as a Tool in the Polish Workers’ Party’s Fight for Power (1944–1948) is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
240 x 170 mm
vychází: 3 x ročně
cena tištěného čísla: 250 Kč
ISSN: 0079-4929
E-ISSN: 2464-689X
